Sanguszko (Sanguszkowicz) Andrzej Michałowicz, kniaź z linii koszyrskiej (zm. 1560), marszałek hospodarski, sprawca woj. kijowskiego, potem starosta łucki. Był prawnukiem Sanguszki (zob.), wnukiem star. włodzimierskiego Aleksandra, jedynym synem Michała i Anny (Hanny) Kopaczówny, stryjecznym bratem Fiodora (zob.) z linii niesuchojeskiej.

Dn. 11 VIII 1502 S. występował wraz z matką podczas działu majątkowego ze stryjem Andrzejem (zob.) w Koszyrze. Układ ten, potwierdzony przez króla Aleksandra w Lublinie 21 X 1505, dał początek podziału przeważającej części tzw. Sanguszkowszczyzny na linię niesuchojeską i koszyrską, której S. stał się protoplastą. W r. 1508 uczestniczył S. zapewne w wojnie z Moskwą, w r. 1512 w odparciu najazdu tatarskiego (bitwa pod Łopusznem) i ponownie w l. 1512–14 w walkach z Moskwą. Podobnie i w l. n., wypełniając obowiązek służby ziemskiej, wyruszał S. przeciw Tatarom, często czyniącym wypady na Wołyń; wg popisu z r. 1528 był zobowiązany do wystawiania ze swych posiadłości 85 jezdnych w litewskim pospolitym ruszeniu. S. zasiadał w radzie panów lit. i z tej racji często bywał w Wilnie. Prawdopodobnie był na zjeździe wileńskim w grudniu 1522, kiedy separatystycznie nastawiona do Polski część panów rady ogłosiła, że uzna Zygmunta Augusta za wielkiego księcia na wypadek śmierci Zygmunta I; t. r. został S. mianowany marszałkiem hospodarskim. Dn. 18 X 1529 brał udział w wyniesieniu przez radę lit. Zygmunta Augusta na litewski tron wielkoksiążęcy. Na sejmie wileńskim w czerwcu 1540 został S. mianowany sprawcą woj. kijowskiego i bezpośrednio z Wilna udał się do Kijowa, skąd wkrótce skarżył się Zygmuntowi I, że brakuje mu pieniędzy na wypełnianie związanych ze swym urzędem obowiązków. Król przyznał mu wówczas (3 I 1541) na utrzymanie i przyjmowanie posłów tatarskich dochody z myta kijowskiego i kapszczyznę (czopowe). Dn. 21 VII 1541, czynił Zygmunt I wymówki S-ce, że umożliwia Kozakom wypady na posiadłości tatarskie, co może naruszyć pokój z chanem perekopskim. Z tego też m. in. powodu wysłał król swego dworzanina Streta Sołtowicza z zadaniem sporządzenia, przy pomocy S-i, rejestru Kozaków kijowskich. S. dostał nadto polecenie ścigania i karania winnych napadów na ziemie tatarskie i tureckie. Po sierpniu 1542 S. zrezygnował z urzędu sprawcy kijowskiego; 18 XII t. r. Zygmunt I za wstawiennictwem Bony i Zygmunta Augusta mianował go starostą łuckim. W październiku 1544 był S. w Brześciu Lit. na sejmie lit., podczas którego Zygmunt I powierzył Zygmuntowi Augustowi władzę na Litwie.

W czerwcu 1545 komisarze młodego króla (bp łucki Jerzy Chwalczewski i sekretarz hospodarski Lew Tyszkiewicz) przeprowadzili lustrację zamku i starostwa łuckiego. Stwierdzono wówczas zły stan samego zamku, brak należytego zabezpieczenia obronnego, zaniedbania w utrzymaniu horodni i wiele innych uchybień. S. tłumaczył się, iż dopiero niedawno objął starostwo i nie ma środków na restaurację zamku i obwarowań oraz na utrzymanie załogi, podkreślając, że nawet jemu «ku żywności nie dostawajet». Złożył spis rozdanych włości i siół starostwa, lecz nie przedstawił pełnego wykazu dochodów, wymówił się także od okazania wszystkich swoich przywilejów na dobra i myta. Również podczas lustracji zamku włodzimierskiego ujawniono, iż niektóre horodnie S-i są w złym stanie. Od kwietnia do lipca 1546 przebywał S. w Wilnie przy Zygmuncie Auguście, zatrudniony zarówno sprawami księstwa, jak i osobistymi. Dn. 9 VII t. r. został mianowany klucznikiem, horodniczym i mostowniczym łuckim po Piotrze Zaborowskim, którego zaniedbania szczególnie wyraźnie ujawniła lustracja łucka. Dochody płynące z tych urzędów miał S. przeznaczyć na opatrzenie zamku (istotnie, w r. 1549 naprawiono zamek i most łucki). Prawdopodobnie ok. połowy r. 1547 zrzekł się S. godności marszałka hospodarskiego. Od jesieni 1551 przebywał w Wilnie, 15 XII t. r. należał do świadków zawarcia przez Zygmunta Augusta «wiecznego przymierza» z hospodarem mołdawskim Stefanem Rarešem, 16 XII 1554 był świadkiem analogicznego układu z hospodarem Aleksandrem IV. Dn. 3 XI 1556 król obiecał star. łuckie po ewentualnej śmierci S-i Wasylowi (Konstantemu Wasylowi) Ostrogskiemu. W poł. r. 1557 S. wziął udział w wyprawie wojennej na Inflanty, w r. 1558 przebywał przez pewien czas w Wilnie, w r. 1559 uczestniczył w odparciu najazdu tatarskiego. T. r. Zygmunt August wydał ponowną ekspektatywę na star. łuckie, tym razem Bohuszowi Koreckiemu. Prawdopodobnie t. r. S. złożył urząd starosty oraz klucznika, horodniczego i mostowniczego łuckiego (ten ostatni na rzecz Iwana Borzobohatego).

Centrum dóbr S-i na Wołyniu stanowiły posiadłości koszyrskie, które przypadły mu w dziale z r. 1502. Na jego mocy S. wziął Koszyr (Stary Koszyr), Mizów, Rzeczycę, Kruhel, Tupały i Horodelec z młynem. Po połowie podzielono wówczas Kamień (Kamień Koszyrski) z przynależnymi doń siołami, Dubiszcze z przysiółkami (stracił je w r. 1535 na rzecz Ilii Ostrogskiego), monaster św. Michała we Włodzimierzu. Podzielono też posiadłości w woj. brzeskim. Wkrótce doszły do działu S-i: Ceceniówka (sprzedał ją w r. 1534 bpowi wileńskiemu Janowi z książąt lit.), Chołopicze (z ich posiadania też wkrótce zrezygnował), Widuty i Wojhoszcze. Wołyńskie dobra S-i powiększyły się rychło o wniesione mu przez żonę Annę Chreptowiczównę (córkę star. włodzimierskiego Wasyla) Jabłonne oraz części we włościach: Derń, Oderady, Moszczenica, Stawek i Uchosieck. W r. 1514 potwierdził mu król dziedzictwo Jabłonnego i prawo do pobierania w nim myta (następne potwierdzenie 1523), także w r. 1514 uzyskał S. potwierdzenie dla dworu w Łucku. Dalsze dobra wołyńskie dostał po teściu (potwierdzenie królewskie w r. 1528), a składały się nań: Białopole (Biełopole), Horochów, Koniuchy, Werbiczno i Zaszczytów. Poza Wołyniem miał S. posiadłości w woj. nowogródzkim, a więc odziedziczone po matce Dereczyn z przyległościami i wniesione przez Chreptowiczównę: Wysock i Luszniew oraz kupione od Tatarów – Brynszczanowszczyznę i Sawinę. W woj. trockim (w pow. grodzieńskim) oprócz otrzymanych za Chreptowiczówną Kustynia i Kuźnicy miał nadane przez Zygmunta I w l. 1509 i 1522 pustki: Pacutowszczyznę, Matejkowszczyznę i Ondrowszczyznę. W r. 1514 dostał od króla przywilej na łowy w puszczy nad rzeką Sidrą. Do poważniejszych nabytków S-i należały następnie: Mirków (z Czernczycami) w pobliżu Horochowa kupiony w l. 1538–9 od Jakowickich; w r. 1547 uzyskał przywilej królewski na odbywanie w Mirkowie targów. Zapewne w tym czasie wszedł również w posiadanie Horyczowa, ponieważ przywilej dla Mirkowa opiewał także na targi w Horyczowie.

Po śmierci Chreptowiczówny, ożenił się S. powtórnie: na rzecz drugiej żony kniahini Agrafenii Mścisławskiej, dokonał zapisu na dobrach nowogródzkich: Luszniewie i Wysocku oraz na (nabytych widocznie później) Serebryszczy i Zaozierzu. W l. n. wszedł S. w posiadanie Iwanczyc i Suchej Woli (tę drugą sprzedał w r. 1555) w Łuckiem oraz Hłuszy (na północ od Kamienia). Właśnie na Hłuszy, Iwanczycach, Wojhoszczy, Lubieszowie i Mirkowie zapisał S. posag swej pierwszej córki Hanny (1557–8). Dokonywał S. także sprzedaży i zamiany swoich włości, co częściowo łączyło się z prowadzoną akcją zagospodarowywania dóbr hospodarskich, głównie z inicjatywy królowej Bony. Przez pewien czas był S. posesorem wsi Bruchowicze, Koźlinicze i Hołoby, należących do zamku mielnickiego; w r. 1544 zamienił je z Boną na wójtostwo łuckie. Nadane mu w Łucku 10 dymów i place musiał w r. 1547 oddać bpowi łuckiemu J. Chwalczewskiemu. Dążenie do zasiedlania słabo zaludnionych obszarów, do zaokrąglania posiadłości, były przyczyną licznych konfliktów i sporów, nieraz długotrwałych. W l. 1524, 1526–7 toczył S. spory majątkowe ze swym stryjem Andrzejem. Najdłużej procesował się ze swoim krewnym Wasylem, kniaziem kowelskim (zob.) o podział pewnych dóbr i rozgraniczenie posiadłości. Pomimo zawieranych kolejnych układów (1519, 1533, 1537 – w wyniku tego ostatniego utracił na rzecz Wasyla Horodelec) spór ten wygasł definitywnie dopiero po przeniesieniu się Wasyla Sanguszki na Witebszczyznę. Rodzinny konflikt nie przeszkadzał im jednak we wspólnym upominaniu się u królowej Bony o pewne dobra kobryńskie, jako spadek po ich wspólnej krewnej Annie Kostewiczowej (1522–8). Należał S. potem do opiekunów potomstwa Wasyla Kowelskiego i jego syna Hrehorego (opieki tej zrzekł się w r. 1558 na rzecz syna Aleksandra). Układy kładące kres wzajemnym pretensjom i konfliktom zawierał S. nadto z braćmi stryjecznymi Fiodorem (1544) i Romanem (w r. 1558 – spór o granice między Luszniewem a Połonką). S. zmarł 4 X 1560 w Iwanczycach, pochowany został w cerkwi Najśw. Marii Panny we Włodzimierzu.

Pierwsza żona S-i Anna Chreptowiczówna zm. 1545 (po 30 VII) w Komuchach i została pochowana w Ławrze Peczerskiej w Kijowie. Z małżeństwa tego miał syna Aleksandra (zob.) i córkę Hannę (zm. 1559), zamężną 1. v. za Iwanem Jełowickim (?), 2. v. za kniaziem Bohuszem Koreckim (zob.), a po rozwodzie z nim (1546) żonę Janusza, kniazia Poryckiego. Z drugiego małżeństwa (zawartego przed 28 X 1547) z Agrafenią Bohdaną kniahinią Mścisławską (zm. 1565), córką Michała (2. v. za Andrzejem Nikodemowiczem z Ciechanowca), miał córkę, również Hannę (zm. 1580), która, zaręczona początkowo z Jarosławem Sanguszką (synem Fiodora), wyszła ostatecznie za mąż za Mikołaja Sapiehę, woj. mińskiego (zob.).

Słown. Geogr. (Kamień Koszyrski); Boniecki, Poczet rodów; Dworzaczek; Monografia ks. Sanguszków, Oprac. Z. L. Radzimiński, B. Gorczak, Lw. 1906–11 I–III (biografia t. III), (rec. A. Prochaska „Kwart. Hist.” T. 22: 1908); Piotrowski M., Rodowód książąt Sanguszków Olgierdowiczów, Gumniska 1931; Sapiehowie, I 46; Wolff, Kniaziowie lit.-rus.; tenże, Senatorowie W. Ks. Lit.; Gorczak B., Katalog pergaminów znajdujących się w Archiwum ks. Sanguszków w Sławucie, Sławuta 1912; – Halecki O., Dwaj ostatni Jagiellonowie, Kr. 1923; Hruševs’kyj, Istorija, V; Jabłonowski A., Wołyń, Podole, Ruś Czerwona, w: Pisma, W. 1911 IV 24, 82; Kolankowski L., Zygmunt August, Lw. 1913; Ljubavskij M., Litovsko-russkij sejm, Moskva 1900; Maksimiejko N., Sejmy litovsko-russkogo gosudarstva do 1569, Charkov 1902 II 85, 93, 104, 108, 109; Pociecha W., Królowa Bona, P. 1949–58 II, III, IV; – Akta Juž. i Zap. Ross., I 109, IV; Akty lit.-russ. gosud., I; Arch. Jugo-Zap. Rossii, I, III, IV; Arch. Sanguszków, III, IV, VI, VII; Archeografičeskij sbornik dokumentov, I; Russkaja istoričeskaja biblioteka, XX (Litovskaja Metrika), Pet. 1903, XXVII (Litovskaja Metrika) S. Pet. 1910; Sbornik materialov Rady V. Kn. Lit.; Źródła Dziej., VI s. XV, XXVI, XXX, 7, 19–90; – AP w Kr. Oddz. na Wawelu: Arch. Sanguszków, teki arabskie 1/1, 208/1, 454/10–12, teki rzymskie (numeracja częściowo tymczasowa) II/46, 47, 53, 56, 59, 60, 79, 80, 104, 105, III/36, IV/12, 42, V/20, 34, 44, VI/25, 31, 46, VII/36, VIII/14, 38–40, 74, 75, 117, 125, 127–129, Arch. Sławuckie Sanguszków (wg inwentarza B. Gorczaka) 8 s. 49, 55, 63, 99, 102, 558, 836, 888, 935, 1051, 1052, 1112, 1120, 1123, Inwentarz dokumentów rkp. i listów (regesty) nr 146, 166, 443, 450, 452–454, 460, 462, 468, 473, 475, 501, 508, 512, 531, 564, 570, 584, 595, 632, 635, 639, 640, 642, 658, 659, 668, 671, Arch. Rodowe Sanguszków (ARS) 1, 139, 142; B. Jag.: rkp. 3729.

Mariusz Machynia